درنگی در شعر انقلاب اسلامی و مضامین آن

شعر انقلاب اسلامی در میان همه مقاطع تاریخ طولانی ایران، این ویژگی را دارد که تقریبا یکدست و کامل در جهت آرمان‌ها و هدف‌های والا و سخنگوی احساسات و افکار و جهت‌گیری‌های ملتی است که شاعر از متن آن برخاسته و بدان وابسته است.

علیرضا میرنژاد | شهرآرانیوز - در تعریف شعر انقلاب اسلامی چه تعریفی شایسته‌تر و رساتر از فرموده رهبر معظم انقلاب اسلامی که خود محققی شعرشناس و نقادی نکته‌سنج نیز به شمار می‌روند. ایشان دراین‌باره فرموده‌اند: «شعر انقلاب اسلامی در میان همه مقاطع تاریخ طولانی ایران، این ویژگی را دارد که تقریبا یکدست و کامل در جهت آرمان‌ها و هدف‌های والا و سخنگوی احساسات و افکار و جهت‌گیری‌های ملتی است که شاعر از متن آن برخاسته و بدان وابسته است. شعر دوران انقلاب شعر زر و زور نیست، شعر احساسات سطحی و متوجه به آرزو‌ها و امیال حقیر بشری نیست. زبان یک ملت و شرح‌حال یک امت است؛ انعکاسی از روح بزرگ جامعه‌ای است که یکپارچه در جهت هدف‌ها و آرمان‌های الهی و انسانی گام برداشته و فداکاری کرده است. شعر هدف‌دار و سازنده مردمی است. شعر دربار‌ها و میخانه‌ها و عشرتکده‌ها نیست، شعر صحنه عظیم جهاد و سیاست و انقلاب و جهان‌نگری است، شعر خدایی است.»

سیر تطور شعر انقلاب؛ از آغاز تاکنون

از نظر سیر تاریخی می‌توان شعر انقلاب را به ۳ دوره کلی تقسیم کرد؛ سال‌های ابتدایی پیروزی انقلاب اسلامی، سال‌های آغاز تا پایان جنگ تحمیلی، دوره پس از جنگ تحمیلی تاکنون. شعر «شب انقلاب» از بهمن صالحی را که ۲۴ بهمن ۱۳۵۷ سروده شده است، می‌توان ازجمله نخستین غزل‌های شعر انقلاب به شمار آورد. غزل «سیاووش نسیم» از نصرا... مردانی، نمونه دیگری از شعر این دوره است. در سال ۱۳۵۸ هوشنگ ابتهاج که ازجمله شاعران این نسل است، در هم‌نوایی و همگامی با حرکت سرنوشت‌ساز امت اسلامی ایران غزلی سروده است با مطلع: «زمانه قرعه نو می‌زند به نام شما/ خوشا شما که جهان می‌رود به کام شما» حمید سبزواری نیز از پدران شعر انقلاب اسلامی محسوب می‌شود و اشعار انقلابی او فصلی ممتاز در ادبیات معاصر است. «سرود درد»، «سرود سپیده»، «کاروان سپیده» و «یاد یاران» از جمله آثار فاخر سبزواری است که در ۲ دفتر نخستین، رهبر معظم انقلاب بر آن مقدمه‌ای نوشته‌اند. در دوره دوم، یعنی از آغاز تا انتهای جنگ تحمیلی، شاعران دیگری به میدان گام نهادند که سیدحسن حسینی، حسین اسرافیلی، قیصر امین‌پور، سلمان هراتی، علیرضا قزوه و پرویز بیگی‌حبیب‌آبادی از آن جمله‌اند. در رباعی قیصر امین‌پور که در گرماگرم حماسه دفاع‌مقدس سروده شده، روح حماسه و جوانمردی و استقامت تا آخرین نفس از واژه‌واژه آن هویداست: «ای خصم مرا شر سر جنگ است هنوز/ در چله خشم من خدنگ است هنوز/ در ترکش اگر نمانده باشد تیری/ زنهار مرا ناخن و چنگ است هنوز»

در دوره سوم و با پایان جنگ تحمیلی مرحله جدیدی در همه شئون زندگی ملت ایران آغاز شد. شعر پس از جنگ تحمیلی در عرصه مضمون گام‌های بلندی برداشت و تعداد زیادی از شاعران جوان و نورسیده قدم در این وادی نهادند و در این دوره خالق آثار ارزشمندی شدند که به لحاظ تنوع موضوعی هم از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. مضامینی که غزل این عصر دغدغه پرداختن به آن‌ها را داشته است، عبارت‌اند از: شرم از شهیدان، آرزوی پرواز و رهایی، مدح رهبر معظم انقلاب، انتظار فرج، وعده فردای بهتر، دعوت به مقاومت و.... از میان انبوه شاعرانی که در این سال‌ها شاهد شعر‌های نابشان بوده‌ایم، می‌توان به این نام‌ها اشاره کرد: محمدعلی بهمنی، قیصر امین‌پور، علیرضا قزوه، یوسفعلی میرشکاک، حسین منزوی، فاطمه راکعی، عبدالرضا رضایی‌نیا، هادی سعیدی‌ کیاسری و.... از سیدحسن حسینی در سال ۱۳۷۴ «منظومه مرداب‌ها و آب‌ها» به چاپ رسید که حکایت حال جامعه پس از دفاع مقدس را به‌خوبی نشان می‌دهد. علیرضا قزوه و عبدالجبار کاکایی جزو کسانی هستند که کارهایشان از نظر کمی در اوج قرار دارد.

مضامین اصلی شعر انقلاب اسلامی

سیدحسن حسینی در مقاله‌ای با عنوان «شعر انقلاب» درباره مضامین این گونه شعری چنین نگاشته است: «اگر به شعر انقلاب اسلامی به گونه باغستانی سرسبز با درختان تناور، لاله‌های سرخ و آتشین و جویبار‌های زمزمه‌گر بنگریم، ۳ درخت سربه‌فلک کشیده از لحاظ موضوع سخن در آن توجهمان را بیشتر جلب خواهد کرد. امام، شهدا و جنگ ۳ درخت تناور باغستان شعر شاعران مسلمان‌اند و شاعران به این ۳ تناور سربه‌فلک‌کشیده بیش از دیگر مضامین سرسبز این باغ پرداخته‌اند.» البته به این فهرست می‌توان مضامین اجتماعی و سیاسی را نیز اضافه کرد.

مسائل سیاسی‌واجتماعی در شعر انقلاب

انقلاب اسلامی ایران پیوند خاصی با مسائل سیاسی و اجتماعی دارد. مضامین سیاسی و اجتماعی در شعر انقلاب از گستردگی بسیاری برخوردار است. موسوی گرمارودی، طاهره صفارزاده، مرحوم مهرداد اوستا و مرحوم مهدی اخوان ثالث از جمله شاعرانی هستند که نمونه‌های ارزشمندی از این گونه شعری را در آثار خود به نمایش گذاشته‌اند. اخوان ثالث در «نادر یا اسکندر» و «تو را‌ای کهن بوم و بر دوست دارم» و مرحوم اوستا در قصیده «خورشید تابان اسلامی» از وطن، سیاست، اجتماع، مسئله رهبری و ... گفته‌اند. فاطمه راکعی در مجموعه «آواز گلسنگ» ازجمله غزل‌های «قسم‌نامه»، «صدای بیداری»، «ارمغان»، «این روزها» و... مضامین اجتماعی گوناگونی را بیان کرده است. مثنوی «هجرت» علی معلم و غزل‌مثنوی «با شما هستم غنیمت‌خوارها» از محمدحسین جعفریان، شاعر خوش‌ذوق خراسانی نیز در همین رابطه سروده شده است.