اخلاق اجتماعی؛ نسخه نجات‌بخش جامعه

جوامع امروز بشری نیازمند بازگشت به اخلاق، معنویت و ارزش‌های انسانی است. اخلاق نه‌تن‌ها در نجات جامعه و مسائل اجتماعی نقش دارد، بلکه در نجات فرد نیز سهم مؤثری ایفا می‌کند.

زیرا اخلاق فقط برای ایجاد یک مدینه فاضله، شهر یا کشور متمدن و بافرهنگ نیست. انسان خواه در جامعه زندگی کند، خواه در زاویه‌ای به سر برد، نیازمند اخلاق است. وقتی به فلسفه بعثت پیامبران و اولیای الهی توجه می‌کنیم، می‌بینیم که چیزی جز اخلاق نیست. «انما بعثت لأتمم مکارم الأخلاق»؛ جز این نیست که من مبعوث شده‌ام تا پایه‌های اخلاق را تکمیل کنم.

در سیره رفتاری معصومین (ع) ازجمله امام مهربانی‌ها نیز این موضوع به چشم می‌خورد؛ کسی‌که برخورد کریمانه و بزرگوارانه‌اش در طول تاریخ زبانزد و نحوه ارتباط و معاشرت کرامت‌محورش با مردم زمانش مثال‌زدنی است. به‌راستی اگر شیعیان و محبان این امام همام به‌درستی می‌توانستند آداب و اخلاق اجتماعی و در‌های ناب حیات دینی را که از ایشان به یادگار مانده است، در زندگی خود پیاده کنند، بسیاری از مشکلات زندگی اجتماعی برطرف می‌شد و جامعه اسلامی رنگ و بوی الهی و آسمانی به‌خود می‌گرفت.

در بیانیه گام دوم انقلاب نیز اخلاق و معنویت به‌عنوان اصلی‌ترین نیاز جامعه و جهت‌دهنده همه حرکت‌ها و فعالیت‌های فردی و اجتماعی موردتوجه قرار گرفته است؛ به‌طوری‌که بودن آن، محیط زندگی را حتی با کمبود‌های مادی، بهشت می‌سازد و نبودن آن حتی با برخورداری مادی، جهنم می‌آفریند.

از تأکید‌های رهبر معظم انقلاب به مدیریت‌های شهری ادوار مختلف نیز توجه به اخلاق است. ایشان در دیدار اعضای شورای شهر و شهرداری تهران ضمن توجه‌دادن مدیریت‌شهری به مسائل فرهنگی و اجتماعی می‌فرمایند: «سعی کنید روح دیانت و اخلاق اسلامی را در فضای شهر ساری و جاری کنید.» این کاری‌است ممکن و گره‌گشای بسیاری از مشکلات؛ خیلی از مشکلات ما ناشی از دورشدن از فضایل اخلاقی است.

باید خود را به اخلاق اسلامی نزدیک کنیم و این در محیط‌های فرهنگی شهرداری کاملا امکان‌پذیر است. مراد از اخلاق اجتماعی مجموعه‌ای از ارزش‌ها و ضدارزش‌های حاکم بر رابطه فرد با دیگر انسان‌هاست. مانند معاشرت نیکو، خیرخواهی، رعایت حقوق دیگران و... اخلاق اجتماعی به زندگی فردی و اجتماعی انسان معنا می‌بخشد و زندگی اجتماعی را سامان می‌دهد و روابط را تنظیم می‌کند.

کسانی که به اخلاقیات اجتماعی توجه می‌کنند، بیش از دیگران حقوق اجتماعی و مصالح جامعه را رعایت می‌کنند و افرادی مسئولیت‌پذیر، باوجدان و منظم هستند. در ادبیات شهری مفهومی به‌نام فرهنگ شهروندی را بسیار به‌کار می‌بریم که ترویج آن به‌عنوان یکی از وظایف مدیریت‌شهری به‌شمار می‌آید. اخلاق اجتماعی نوع متعالی و مترقی فرهنگ شهروندی است؛ البته با روح حاکم دین و معنویت.

به‌همین علت بزرگان اخلاق معتقدند مهم‌ترین نقش اخلاق این است که ما را به‌سوی یک زندگی سعادتمند پیش می‌برد و هرجا اخلاق حاکم باشد، نیاز به ابزار‌های حقوقی و قانونی به‌عنوان ضمانت اجرا کم است. بر همین اساس شورای اسلامی شهر در دوره ششم، مشهدالرضا (ع) را جهان‌شهر برکت و کرامت معرفی می‌کند.

زیرا اگر اخلاق مبنای رفتار جامعه‌ای قرار گیرد، نه‌تن‌ها شهری مبتنی بر کرامت‌های انسانی خواهیم داشت، بلکه وجدان اخلاقی هرچه بیشتر رشد وبرکات بیشتری نیز به‌بار می‌آورد. در شهر امام مهربان نباید همسایه درباره همسایه بی‌تفاوت باشد، نباید کودک کار داشته باشیم، نباید معتادان متجاهر چهره این شهر دوست‌داشتنی را نازیبا کنند، نباید دعوا و نزاع خیابانی داشته باشد و هزاران معضلی که نباید باشد، ولی متأسفانه شاهد چنین ناهنجاری‌هایی هستیم.

جهان‌شهر امام مهربانی باید تجلی‌گاه معنویت و اخلاق باشد. ما برای متمرکزشدن در مباحث اجتماعی و معضلات مشهد مثل طلاق، کودک کار، بازماندگان از تحصیل، اعتیاد و فرزند‌آوری باید سامانه‌ای را طراحی می‌کردیم که هم بتواند به‌صورت متمرکز نقش تسهیلگری خودش را داشته باشد و هم به‌صورت حل مسئله در مقیاس‌های محلی و منطقه‌ای و شهری بتواند عملیات خودش را انجام بدهد.

در ساختار کنونی، نه در معاونت و نه در بحث‌های اجرایی چنین تمرکزی وجود نداشت. از این نظر که نسخه شفابخش بسیاری از سازمان‌ها مثل سپاه ایجاد قرارگاه‌هایی برای عملیات‌های خاص است و این نسخه جوابگو بوده است، ما در شهرداری نیز اولین‌بار این مدل را اجرا کردیم و قرارگاه اخلاق اجتماعی را راه انداختیم.

در اخلاق اجتماعی، اضافه بر آن فرهنگ شهروندی، وظایف و تکالیفی را هم برای اجتماع مسلمانان ایجاد و با ۲ قوه بازدارنده افراد را مکلف به اجرا می‌کند. یک؛ قوانین حاکمه حکومت و دو؛ اخلاق و باور‌هایی که ما را ملزم به رعایت قوانین می‌کند. با این ۲ مشخصه وارد کار شدیم و امید واریم بتوانیم مسائل اجتماعی را حل کنیم.