مروری بر جایگاه و نقش زنان مسلمان در تاریخ صدر اسلام

حمیده ذاکری | شهرآرانیوز؛ معمولش این‌طور است یا بهتر است بنویسیم عادت کرده‌ایم که این‌طور باشد؛ این‌طور که هر زمان نامی از اصحاب و یاران پیامبر (ص) و اهل‌بیت (ع) به میان می‌آید، گروهی از مردان در ذهنمان نقش می‌بندد، درحالی‌که این تصویرسازی از روی عادت نه‌تن‌ها کامل نیست، بلکه درمورد یاران برخی معصومان (ع) به‌خصوص پیامبر گرامی (ص) و امام‌صادق (ع) نابجا و نارواست؛ زیرا در بین اصحاب این بزرگان، گروهی از زنان نیز حضور داشته‌اند؛ زنانی که باتوجه‌به توانایی‌ها و استعداد‌های متفاوتشان، هرکدام مانند سلمان و مقداد و ابوذر جایگاهی داشته و نقشی ایفا کرده‌اند؛ زنانی که سرآمدشان، اولیایی مانند حضرت زینب (س) و حضرت معصومه (س) بودند؛ بانوانی که در تربیت زنان جامعه نقش داشتند و الگویی برای حرکت زنان مسلمان در مسیر رشد و تعالی بودند.

زنان در دوران ائمه معصوم (ع) با حضور در میدان جهاد و نهضت علمی یا با فعالیت اجتماعی و اقتصادی، نقش آفریده‌اند. این نقش‌آفرینی آنجا دارای اهمیت است که برای امروز ما هم می‌تواند به‌عنوان الگو و سرمشق، راهگشا باشد.

حضور در اجتماع و نقش‌آفرینی سیاسی

سیره زنان اهل‌بیت (ع) بدون شک بهترین الگو برای زن مسلمان است؛ متر و معیاری که بار‌ها ائمه (ع) تأییدش کرده‌اند؛ به‌طورمثال درباره حضرت فاطمه‌معصومه (س) می‌دانیم که ایشان به‌لحاظ شأن علمی و شخصیت والای مذهبی، مورد تأیید پدر و همچنین برادر بزرگوارشان بودند. 

حضرت معصومه (س) مانند حضرت زهرا (س) آن‌گاه که وقت یاری امام عصرشان فرارسید، بی‌تفاوت نماندند و با انتخاب راه هجرت به‌سمت ایشان حرکت کردند؛ حرکتی که درنهایت به فوت این بانوی بزرگوار منجر شد.

زنان در تاریخ اسلام گاه از مردان نیز در راه اسلام سبقت گرفته‌اند و الگوی ایستادگی و مقاومت در مبارزه، معرفی شده‌اند.

حضرت خدیجه (س) نخستین زنی بود که اسلام را پذیرفت و تمام دارایی خود را وقف پیشبرد اهداف رسول خدا (ص) کرد و دربرابر تمام سختی‌ها، محدودیت‌ها و گرفتاری‌هایی که مشرکان بر سر راه ایشان ایجاد کردند، ایستاد و از اعتقاد خود برنگشت. سمیه، مادر عمار، از دیگر زنان پیشگام در اسلام است. او شکنجه‌های دردناک مشرکان را تحمل کرد و سرانجام به شهادت رسید.

همان‌طور که می‌دانید، پیامبر گرامی اسلام (ص) با زنان نیز مانند مردان بیعت می‌کردند؛ به‌طور مثال در هنگام فتح مکه (سال هشتم)، زنان مکه با شرط‌هایی، با رسول خدا (ص) بیعت کردند. مطابق گزارشی، در این غزوه، پیامبر (ص) به «امیّه» (امَیمَه)، خواهر حضرت خدیجه (س)، دستور دادند از زنان بیعت بگیرد و بیعت او را به رسمیت شناختند. این مطلب از این نظر دارای اهمیت است که برخی زنان به‌عنوان نماینده و کارگزار رسول خدا (ص) عمل می‌کردند و مأموریت سیاسی داشتند.

همچنین زنان از حضور در مسجد که محل تصمیم‌گیری‌های مهم حکومتی بود و نیز نمازجمعه که از شعار‌های سیاسی‌عبادی به‌شمار می‌رفت، منع نشدند. «ام‌عطیه» نقل می‌کند: «رسول خدا (ص) به مادران و دختران بالغ اجازه داد روز‌های عید فطر و قربان در جماعات حضور پیدا کنند». 

طبق روایاتی، رسول خدا (ص) در اعیاد، دختران و زنانشان را به‌همراه می‌بردند. از «ام‌حبیبه، خوله‌بنت‌قیس» نقل شده است که روز جمعه، من در آخر صف زنان بودم و خطبه و قرائت پیامبر (ص) را می‌شنیدم.

سرآمد این فعالیت‌ها، نقش‌آفرینی حضرت صدیقه‌طاهره (س) است. شجاعت ایشان در دفاع تمام‌قد از حق ولایت امام‌علی (ع)، یکی دیگر از شاخص‌های برجسته در حوزه رفتار سیاسی زنان است. فاطمه‌زهرا (س) تلاش برای اثبات حق و ولایت علی (ع) و مبارزه با انحراف در رهبری امت اسلامی را تکلیف خود می‌دانستند. گاهی شب‌‏ها به‌همراه امام‌علی (ع) به در خانه مهاجران و انصار می‌‏رفتند و در حمایت از ولایت، توصیه‏‌ها و وصیت‏‌های پدرشان را به یاد‌ها می‌‏آوردند.

زنان عالمی که اهل جهاد بودند

امام‌صادق (ع) فرموده‌اند: «چه بسیار زنانی که فقیه‌تر از مردانند!». نمونه روشن این موضوع، حضرت فاطمه (س) دختر گرامی پیامبر اسلام (ص) است.

ام‌ایمن بانوی دیگری است که در مکتب زهرا (س) دانش آموخته است. بَرَکه، دختر ثعلبه‌بن‌عمرو، مشهور به ام‌ایمن، یکی دیگر از این زنان بود. خدمتکاری که به پیامبر (ص) ارث رسیده بود و ایشان او را آزاد کردند. ام‌ایمن جزو نخستین افرادی بود که به خدا و پیامبر اسلام (ص) ایمان آورد. او در جنگ احد به سربازان آب می‌رساند و به مداوای مجروحان هم مشغول بود. در جنگ خیبر نیز به‌همراه ام‌سلمه، یکی از بیست زنی بود که همراه پیامبر (ص) از مدینه خارج شد. ام‌ایمن، راوی احادیثی هم بوده و از او روایاتی به‌جا مانده است.
فرزند او ایمن در غزوه حنین در سپاه اسلام بود و کشته شد. درباره جایگاه او نزد پیامبر نوشته‌اند که نزد رسول خدا (ص) عزیز و محترم بود.

پیامبر برای دیدار او به خانه‌اش می‌رفتند و ام‌ایمن را مادر صدا می‌زدند و او را یکی از زنان بهشتی خواندند. شاید آن روزی که پیامبر (ص) در بین اصحاب، ام‌ایمن را یکی از اهالی بهشت خواندند، همه تعجب کردند، اما چند سال بعد در روزگاری که رسول گرامی در میانشان نبود و همگی وصیت ایشان را فراموش کرده بودند، ام‌ایمن جزو یاران انگشت‌شمار فاطمه (س) دختر محمد (ص) بود و کنار علی (ع) برای بازپس‌گرفتن فدک از ابوبکر، شهادت داد که پیامبر (ص)، فدک را به فاطمه (س) بخشیده است.

راویان حدیثی که معتمد بودند

حضرت صدیقه‌طاهره (س) و همچنین حضرت فاطمه معصومه (س) جزو زنان اندیشمندی بودند که از آنها احادیثی هم نقل شده است. به‌جز این چهره‌های درخشان که جزو خاندان عصمت و طهارت بودند، زنان در سده نخست اسلام در فراگیری حدیث و نقل آن برای دیگران، توانا و دقیق بودند. نام و شرح‌حال بیش از ۱۵۰۰تن از زنان محدث سده نخست اسلام در تاریخ ثبت شده است. ام‌سلمه، همسر پیامبر (ص)، از زنان کثیرالروایه بود که ۳۷۸حدیث بی‌واسطه یا باواسطه از همسر سابقش، ابوسلمه و فاطمه (س) از رسول خدا (ص) نقل کرده است.

در سده‌های بعد نیز بانوی بزرگی، چون دختر شریف‌مرتضی، کتاب نهج‌البلاغه را از عمویش شریف‌رضی روایت کرده است. بسیاری از علما، نهج‌البلاغه را از او روایت کرده‌اند و در این عرصه درخشیده‌اند. 

همچنین نفیسه، دختر حسن‌بن‌الحسن‌بن‌علی (ع)، از زنان عالم و عابدی بود که قرآن و تفسیرش را حفظ بود و امام شافعی و بشربن‌الحارث نزد او حاضر می‌شدند و حدیث فرامی‌گرفتند.
ام‌محمد طوسی، دختر شیخ‌طوسی، نیز از عالمان عصر خویش بود که به روایت حدیث مشهور بود.

زنان مسلمان در رعایت امانت در نقل روایت، ممتاز بودند و از مواضع اتهام در نقل حدیث، به‌دور ماندند. ابن‌عساکر که از موثق‌ترین راویان حدیث است، از حدود هشتاد زن حدیث فراگرفت و این مطلب از یک‌سو نشان از نقش زنان در پیشبرد علوم دینی دارد و از سوی دیگر، دقت و امانت آنان را در نقل روایت نشان می‌دهد.

هم قاری قرآن، هم خطیب و مبلغ

زنان به‌دلیل جایگاه و نقش بارز و مشخصی که در تربیت و رشد نسل‌های آینده دارند، از مهم‌ترین عوامل فرهنگ‌ساز جامعه به‌شمار می‌روند. درست است که در عصر پیامبر، تعداد بسیار اندکی از زنان، خواندن و نوشتن می‌دانستند، اما آن حضرت، همسران خود را برای آموختن سواد بسیار تشویق می‌کردند؛ چنان‌که «لیلی‌بنت‌عبدا... قرشی» که از نویسندگان عصر جاهلی بود، هنر نویسندگی خود را در خدمت زنان مسلمان قرار داد و به حفصه، همسر رسول خدا (ص)، کتابت آموخت و آن حضرت، خانه‌ای را در مدینه به او دادند. حفصه خود پس از کسب این هنر به دستور پیامبر، هنرش را به دیگر همسران آن حضرت انتقال داد.

همچنین ام‌ورقه، دختر عبدا... بن‌الحارث‌الانصاریه، از زنان فاضل عصر خویش بود. رسول خدا (ص) او را شهیده نامیدند. او قرآن را جمع کرد و قاری آن بود. بی‌شک قاری و جامع قرآن با معارف آن بیگانه نیست و اطلاعات جامعی از کتاب خدا دارد. 

همچنین حضرت فاطمه (س)، شاگردانی، چون فضه، اسما و رقیه داشتند، حتی برخی مردان صحابی مثل جابر و سلمان به زنانی، چون اسما، ام‌ایمن، و فضه مراجعه می‌کردند و با طرح سؤال، پاسخ خود را دریافت می‌کردند.

به‌جز حضور در عرصه معارف قرآن و تلاوت آن، زنان در تاریخ اسلام به‌عنوان سخنران و مبلغ و خطیب، نقش آفریده‌اند. سرآمد این گروه، حضرت فاطمه (س) و سپس دختر ایشان حضرت زینب (س) هستند که ما از خطبه‌های به‌یادماندنی آنها و تسلطشان بر فن خطابه و بلاغت بسیار شنیده‌ایم.

به‌جز این، آمده است که دختر حرث‌بن‌عبدالمطلب بن‌هاشم، دربرابر حکومت اموی، از مکتب والای علوی حمایت و دفاع کرد. اگر خطابه‌ای ایراد می‌کرد، دیگران را به عجز وامی‌داشت و اگر سخن می‌گفت، موجز و مختصر می‌گفت. 

درکنار اینها ام‌الخیر، سخنور صفین، دختر حریش‌بن‌سراقه، از زنان نامدار صدر اسلام بود که از قدرت تکلم برخوردار بود و خطیب بلیغی شمرده می‌شد.

این نقش‌آفرینی در دوره‌های بعد هم ادامه داشت و زنان خاندان اهل‌بیت (ع) در منزل خود مجلس درس و بحث برگزار می‌کردند.

چنان‌که می‌دانیم، حضرت زینب (س) در خانه خودشان، مجلس قرآن برگزار می‌کردند و همچنین حضرت فاطمه‌معصومه (س) به سؤالات شرعی پاسخ می‌دادند.

در ادامه حتما بخوانید راه‌هایی برای بقای خانواده از منظر دین