غلامرضا آذری خاکستر - کارشناس و پژوهشگر تاریخ؛ شهرآرانیوز: براساس پژوهش‌های انجام‌شده، نخستین عکاسی که تصاویری از ایرانیان تهیه کرد ژول ریشار بود که اولین عکس‌ها را به شیوه داگرئوتیپ در اواسط دوره پادشاهی محمدشاه قاجار و حدود سال ۱۲۶۰ قمری/ ۱۸۴۴ میلادی، در کاخ سلطنتی تهران از شاه و درباریان تهیه کرده است. خانم آتابای ولف در کتاب «فهرست آلبوم‌های سلطنتی»، ناصرالدین‌شاه را به صدر این فهرست آورده و از او به‌عنوان نخستین عکاس ایران نام برده است. در سال ۱۲۷۵ قمری/ ۱۸۵۸ میلادی، آنتونیو جانوتسی، افسر ایتالیایی، نخستین عکس‌برداری را از شهر مشهد و بنا‌های مقدسه آن و شهر‌ها و روستا‌های مسیر تهران انجام داد. پس از آن، در سال ۱۲۸۳ قمری، مقارن سفر اول ناصرالدین‌شاه به مشهد، آقارضا عکاس‌باشی که یکی از ملتزمان رکاب شاه بود، عکس‌هایی از مشهد تهیه کرد.
در دومین سفر ناصرالدین‌شاه به مشهد در سال ۱۳۰۰ قمری نیز منوچهرخان عکاس‌باشی در زمره همراهان شاه بود. در واقع، سفر‌های ناصرالدین‌شاه به خراسان موجب آشنایی مردم مشهد با صنعت عکاسی شد.
پس از آن، عکاسانی از مشهد عکس گرفتند که در این میان، عکس‌های عبدا... قاجار در سال ۱۳۰۸ قمری بیش از همه شهرت یافت و محور توجه قرار گرفت. می‌توان گفت ۶۰ سال پس از اختراع عکاسی، سرانجام در سال ۱۳۱۹ قمری، میرزا عبدالجبارف و میرزا فرج‌ا... اف که به نظر می‌رسد پدر و پسر یا برادر بودند و عکاسی را در عشق‌آباد روسیه فراگرفته‌بودند، در محله سراب اولین عکاسخانه را دایر می‌کنند و نیز میرزا علی‌اصغر نامی در روز‌های آغاز انقلاب مشروطه به سال ۱۳۲۳ قمری، در مشهد عکاسخانه داشت.
ایرج افشار در کتاب «گنجینه عکس‌های ایران» از دو عکاس به نام‌های میرزا فرج‌ا... عباداف (۱۳۱۹ قمری) و میرزا عکاس‌باشی آستان قدس (۱۳۲۰ قمری) به عنوان نخستین عکاسان مشهدی نام برده است؛ بنابراین از میرزا فرج‌ا... می‌توان به‌عنوان نخستین عکاس بومی ساکن مشهد نام برد. آنچه در تاریخ عکاسی مشهد مبهم است موضوع عکاسان زن و نخستین بانوان عکاس در این شهر است.
هرچند اسناد تاریخی در این زمینه سکوت کرده‌اند محتوای برخی منابع تاریخی حاکی از آن است بعضی از بانوانی که با فن عکاسی آشنا بوده‌اند در مشهد سکونت داشته‌اند از جمله عزت‌ملک‌خانم دختر امامقلی میرزای عمادالدوله دولتشاهی. وی در سال ۱۲۸۸ قمری به عقد محمدحسن‌خان صنیع‌الدوله (اعتمادالسلطنه) درآمد و از سال ۱۳۰۶ ملقب به اشرف‌السلطنه شد.
اعتمادالسلطنه درباره هنر همسرش نوشته است: «شاهزاده عزت‌ملک‌خانم ملقبه به اشرف‌السلطنه صبیه عمادالدوله امام‌قلی‌میرزا دولتشاه بن فتحعلی‌شاه قاجار است. عکس‌های قشنگ برمی‌داشت. عکاسی را نزد شاهزاده سلطان محمد میرزا والد کمترین آموخته بودند.» اشرف‌السلطنه در سال ۱۳۱۳ قمری به علت فوت شوهرش از تهران به مشهد مهاجرت و کتاب‌های خطی اعتمادالسلطنه را به کتابخانه آستان قدس رضوی اهدا کرد. سپس به عقد حاج سید حسین نایب‌التولیه آستان قدس رضوی درآمد. چندی نیز با او زندگی کرد.
درباره اینکه وی در مشهد عکاسی کرده یا در این زمینه فعالیت داشته است گزارشی وجود ندارد. سرانجام اشرف‌السلطنه در سال ۱۳۳۳ قمری در پنجاه‌وسه‌سالگی در مشهد درگذشت و در حرم مطهر در رواق دارالسیاده به خاک سپرده شد. در اواخر دوره قاجار شاهد مهاجرت ایرانیان مقیم روسیه هستیم. برخی از آن‌ها در خراسان و مشهد ساکن می‌شوند. روایت‌های شفاهی حاکی از آن است در بین مهاجران، زنان عکاس نیز حضور داشته‌اند که عکاسی را به عنوان شغل انتخاب کرده‌اند.